"architectuur is slechts de locomotief"

architect piet kerckhof (Wood Architects) is uitgesproken voorvechter van houtbouw

Een ontmoeting met Piet Kerckhof draait al snel uit op zijn geliefde stokpaardjes. Houtbouw en zijn bezorgdheid omtrent het klimaat staan bovenaan. De architect is een man met een missie, hij weet wat en waarheen hij wil met zijn architectuur. Zijn ecologische boodschap doorgeven aan zijn team is zijn grote wens, want al tegen de zestig weet ook hij dat het verhaal na hem niet is afgelopen.

Wat wil een gedreven architect na een gevulde en rijke loopbaan nog realiseren in zijn leven? "Grootvader worden", opent hij laconiek met een brede lach om de mond het gesprek. Even snel als gevat schakelt Kerckhof naar zijn passie houtbouw. "Ik geloof rotsvast in de voordelen van houtbouw. Meer bepaald in CLT-constructies (cross-laminated timber of kruislaaghout),  die de laatste jaren fors aan belang winnen. Het gaat om grote en stevige panelen van kruiselings op elkaar gelijmde houtlagen, prima geschikt om gebouwen met meer dan zes verdiepingen op te trekken. CLT-panelen laten toe om met weinig volume een hoge stabiliteit te bekomen en bieden bovendien een grote ontwerpvrijheid." Overigens woedt er al geruime tijd een debat over de duurzaamheid van houtbouw ten opzichte van beton en baksteen. Terwijl de politiek wikt en weegt, heeft de markt al gekozen. De visie van architect Kerckhof sluit daar mooi bij aan.

Biobased

Piet Kerckhof: "Mijn verhaal is misschien wel wat technisch maar daarom niet minder belangrijk. Enerzijds is de energie-efficiëntie van een gebouw van belang, waarbij er gestreefd wordt naar nulenergiegebouwen of gebouwen die nauw aansluiten bij de passiefstandaard. Energie-efficiëntie resulteert in minder uitstoot van CO₂ en helpt zo het klimaatprobleem op te lossen. Niet minder belangrijk is het materiaalbeheer of -gebruik, waarbij er gefocust wordt op een minimale CO₂-uitstoot gedurende de volledige levenscyclus van een materiaal. En hier komen natuurlijk de biobased materialen nadrukkelijk in beeld."

"Waarom spreek ik vooral over hout? Omdat hout naast bamboe het enige biobased materiaal is dat direct gebruikt kan worden als constructiemateriaal. Kalkhennep is nog zo'n materiaal, maar dat vraagt al een proces vooraf en het effect is kleiner. Een boom neemt meer CO₂ op dan een hennepplant. Hout is inderdaad niet het enige materiaal, maar het spreekt wel tot eenieders verbeelding omdat iedereen die cyclus perfect begrijpt. Stro en vlas zijn op hun beurt geschikte materialen voor isolatie."

"Met ons bureau halen we jaarlijks 3.000 ton CO₂ uit de lucht"

20 miljard ton per jaar

Kerckhof maakt onderscheid in wat wordt genoemd operational carbon – dat is de CO₂ die wordt gecreëerd – en in het tweede geval spreekt hij over embedded carbon – hier gaat het om CO₂ die verbonden is aan het materiaal tijdens de productiefase en afvalbeheer. "Aluminium en staal zijn bijvoorbeeld circulaire materialen, want ze kunnen hergebruikt worden, maar toch zijn dit geen 'goede' materialen omdat ze gigantisch veel energie verbruiken bij aanmaak en omsmelting. Een dubbeltje op zijn kant", aldus Kerckhof. "Zolang in hun productieprocessen de embedded carbon niet naar beneden wordt getrokken, zijn dat eigenlijk geen interessante materialen om mee te bouwen."

"In Nederland is het CO₂-beleid meer structureel onderbouwd. Wij hinken nog achterop"

Een derde punt waar de architect de nadruk op legt, is de carbon sequestration of CO₂-opslag. Fossiele brandstoffen hebben een organische oorsprong: het zijn de restanten van dode planten en dieren. Ze hebben zich gedurende miljoenen jaren onder hoge druk omgevormd tot olie, gas of kolen. Piet Kerckhof: "Om een lang verhaal kort te maken, zien we dat de mens die natuurlijke cyclus verstoord heeft door olie op te pompen en op te stoken, maar ook door zijn gebrekkige energie-efficiëntie. Door bouw en transport heeft de mens veel te veel CO₂ geproduceerd. In het Kyoto-protocol van 1997 werd er gesproken over 20 miljard ton per jaar. Ondertussen zijn we 25 jaar verder en bedraagt de concentratie CO₂ 400 ppm. We gaan daar gemakkelijk over omdat we nog altijd CO₂ produceren."

"We moeten de natuurlijke cyclus die nu uit zijn balans is herstellen, alleen dan worden we klimaatneutraal. 20 miljard ton CO₂ herleiden tot nul is natuurlijk een gigantische uitdaging, maar volgens mij is het perfect mogelijk. In Nederland is het CO₂-beleid overigens meer structureel onderbouwd. Wij hinken nog achterop. Om het evenwicht te herstellen moet je rekenen dat bij een woning toch wel 75 ton CO₂ uit de lucht kan worden gehaald. Dat varieert uiteraard volgens de grootte van de woning."

Een cyclus van 15 jaar

Piet Kerckhof: "In het vakantiedorp Roompot in Hechtel-Eksel hebben we liefst 2.500 ton CO₂ uit de lucht gehaald. Dat proces is heel eenvoudig en natuurlijk. Op het moment dat de volgroeide en oude boom bijna geen CO₂ meer opneemt, hakken we de boom om. Op dezelfde plaats leggen we een zaadje zodat de cyclus herbegint. Die cyclus duurt ongeveer 15 jaar en daar zit uiteindelijk de clou van de zaak. Als de cyclus 15 jaar beloopt om hout te maken en wij gebruiken dat hout honderd of 150 jaar, dan creëren we tien cycli. Dus als we 1 boom gebruiken om te bouwen en het hout hergebruiken, dan krijgen we 9 extra cycli en halen we zo gigantisch veel CO₂ uit de lucht. Als ik al mijn collega's kan motiveren om over te schakelen op hout, dan ligt de weg naar klimaatneutraliteit open. Met ons bureau halen we jaarlijks 3.000 ton CO₂ uit de lucht. Omgerekend zou ik ongeveer 10 miljoen van mijn collega's moeten overtuigen om hetzelfde te doen."

pionierschap

Piet Kerckhof: "Als uitgesproken promotor van hout ben ik ervan overtuigd dat wat niet biobased is er na een tijd uit gaat. Het is gewoon een kwestie van tijd. Ik schat de sterkte van mijn pionierschap in aan de kracht van de weerstand die ik krijg. Hoe meer weerstand ik ondervind, hoe meer het mij aanzet om te geloven dat we op de goede weg zijn. Waarom moeten wij overigens nog iets uitvinden dat al 500 miljoen jaar bestaat? Er wordt enorm veel geïnvesteerd in de chemische industrie om CO₂ uit de lucht te halen. Dat is nobel, maar als je datzelfde geld zou gebruiken om bomen aan te planten ... Het is een beproefd systeem dat niet te vervangen is door een machine. Met een boom haal je gemakkelijk 2 ton CO₂ uit de lucht. Het hoeft volgens mij niet allemaal zo complex te zijn."

"Het is een wat gemakkelijk argument te denken dat onze bossen onder druk staan. Dat is allemaal waar, niettemin zijn er mogelijkheden om bijvoorbeeld agroforestry of boslandbouw te promoten. Laat een boer minder mais zetten zodat hij er bomen tussen plant. Zijn opbrengst zal er niet minder om zijn, evenveel zelfs omdat hij gespreid werkt. Bovendien zal hij minder pesticiden gebruiken, door interactie van de gewassen met de bomen. Dergelijke mogelijkheden vragen om een cultuuromslag en dat is niet zo voor de hand liggend."

hiaten in levenscyclusanalyse

Piet Kerckhof: "Ik sta zeker achter een levenscyclusanalyse (LCA), maar weet ook dat er hiaten zijn. Bij het bepalen van de levenscyclusanalyse van hout en baksteen zie ik een grote wanverhouding. Zo worden kleiputten niet in de telling opgenomen, terwijl in werkelijkheid zo'n put een desastreuse milieuramp is. Wat hout betreft, wordt de meerwaarde onvoldoende in kaart gebracht. LCA is absoluut een goede zaak, al blijf ik kritisch. Wie bepaalt het kader? Dat zijn machtige bedrijven met geld. Lobbyisten trekken op zo'n manier hun data correct. Land use van een naaldbos is bijvoorbeeld totaal anders dan dat van een loofwoud. Vroeger stond er rond de kathedraal van de Notre-Dame een bos van eikenbomen. Die werden aangeplant om eventuele herstellingswerken uit te voeren."

"Precies om voornoemde reden is het labelen van hout zo belangrijk. We zijn dan zeker dat de bomen terug aangeplant worden op het moment dat we beginnen te bouwen. Dat binnen het kader van LCA elk bos beschouwd wordt als een loofbos klopt niet met de werkelijkheid. De Europese bossen zijn in staat om 25 kubieke meter hout per seconde te leveren zonder dat er een kubieke meter moet worden gekapt van de staande houtvoorraad. In voornoemd project van de vakantiewoningen is het gebruikte hout in enkele seconden teruggegroeid. Rusland heeft de grootste houtvoorraad, al komt het meeste hout bij ons wel uit de Balkanlanden", besluit Kerckhof.

Duurzame ontwikkelingsdoelen

Voor architect Piet Kerckhof gaat het niet alleen om een boom omhakken en die verwerken: evenzeer gaat het om het aankweken van een ander gedragspatroon. "Wij hebben ons voorgenomen om ons dit jaar te focussen op de 17 SDG's (Sustainable Development Goals), ook wel duurzame ontwikkelingsdoelen genoemd. Die doelen zijn opgestart door de Verenigde Naties en betreffen 17 duurzame aspecten zoals bijvoorbeeld klimaat, onderwijs, opleiding, gendergelijkheid en discriminatie. In ons bureau kunnen wij zes ervan onderschrijven. Het punt klimaat is voor ons van groot belang. Ik had onlangs een voorstelling in verband met een project. Ik laat dan altijd een foto van het bureau zien. We tellen momenteel terug zes medewerkers na het vertrek van enkele mensen. De tijd is niet meer dezelfde als pakweg 35 jaar geleden toen de architect op zijn eentje alles besliste. Vandaag heb je rekening te houden met verschillende opinies. Dus mensen komen en mensen gaan. Vandaag kan je die achterhaalde driehoekstructuur niet meer handhaven als je diversiteit wilt binnen je bureau. Met die oude structuur rijd je je gewoon te pletter. Voor mij is het belangrijk om het bureau om te bouwen tot een coöperatieve waar iedereen de kans heeft om aandelen te verwerven. Het enige dat ik nog wil realiseren is mijn visie doorgeven en dat gaat niet enkel over architectuur, maar over alles wat daarmee samenhangt. Architectuur is slechts de locomotief daarvan."